اسناد و تاريخ انقلاب اسلامي

چکيده:

علي‌رغم اهميتي که اسناد به ويژه اسناد امنيتي در تدوين تاريخ انقلاب اسلامي دارند، آسيب‌هايي از اطمينان مطلق به صحت اين اسناد پژوهش‌ها را تهديد مي‌کند که به موارد تجربي آن مي‌پردازيم. گزارش‌ها، مکاتبات مندرج در پرونده‌هاي انفرادي و موضوعي آرشيو شده توسط نهادهاي انتظامي و امنيتي بدون بررسي کارشناسانه نه تنها به تبين زواياي تاريک تاريخ انقلاب کمک نخواهد کرد بلکه به مبهم‌تر شدن زواياي روشن هم خواهد انجاميد
نگارش تاريخ بسته به مقطع و موضوع مورد توجه آن براساس و اتکاي منابع و مأخذ امکان‌پذير است. در تدوين تاريخ انقلاب اسلامي هم نيازمند مأخذ و اسناد معتبر هستيم. نظر به تحقيق چندين ساله نگارنده و مسئوليت‌هاي پژوهشي و نظارت بر طرح‌هاي متعدد اسنادي پيرامون تاريخ انقلاب اسلامي در مرکز اسناد انقلاب اسلامي مواردي به صورت تجربي حاصل گرديده در اين فرصت ارايه مي‌گردد اميد است مورد توجه و نقد صاحب‌نظران تاريخ قرار گيرد.
قبل از ورود به بحث لازم است در مورد سند توضيحي داده شود. سند در تعريفي عام به هر چيزي که حکايت از امري کند اطلاق مي‌شود. در تعريف پژوهشگران تاريخ معاصر به منابع کتبي، ديداري و شنيداري گفته مي‌شود که در روشن کردن وقايع تاريخي يا تبيين و تصريح رويدادها مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در مورد منابع مکتوب چاپ شده نبايستي با منابع کتابخانه‌اي چون روزنامه‌ها و کتاب‌ها اشتباه کرد زيرا اين‌گونه منابع به صورت مخفي منتشر و توزيع شده‌اند و در اغلب موارد به کتابخانه‌ها راه نيافته‌اند. در آرشيوهاي خصوصي و نهادهاي امنيتي و سياسي از دسترس مردم عموم به دور هستند.1

دسته‌بندي اسناد

اسناد مورد استفاده محققان تاريخ انقلاب اسلامي را به دو دسته اصلي مي‌توان تقسيم کرد:
اسناد توليد شده توسط انقلابيون و اسناد دولتي (ساواک، شهرباني، مجلس، وزارت خارجه،...)
الف- اسناد توليد شده توسط انقلابيون (اسناد انقلابيون):
کليه منابعي که توسط انقلابيون براي اطلاع‌رساني، و ترويج آموزه‌هاي انقلابي تهيه، تکثير و توزيع شده است بخشي از منابع و مأخذ مورد نياز محققان و پژوهشگران تاريخ انقلاب اسلامي است. اين منابع را مي‌توان به منابع غيرکتبي هم سرايت داد از جمله نوارهاي سخنراني رهبر کبير انقلاب و ساير شخصيت‌هاي انقلابي يا کارت‌پستال‌هاي تهيه شده توسط انقلابيون، فيلم‌هاي مستند از روزهاي انقلاب. عکس هم نظر به ويژگي‌هاي خود در پژوهش‌هاي تاريخي به ويژه تاريخ معاصر و انقلاب اسلامي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. علاوه بر موضوع اصلي و تاريخي هر عکس از جنبه‌هاي ديگر هم قابل بررسي است از جمله افراد حاضر در تصاوير، نوع لباس، پلاکاردها و شعارهاي که روي آنها.
اعلاميه‌هايي که علما و مراجع و روحانيون و يا گروه‌هاي مبارز انتشار داده‌اند، مهترين اسناد توليد شده انقلابيون به شمار مي‌رود.2 شب‌نامه‌ها، تراکت‌ها، بيانيه‌ها و نشريات زيرزميني چون نشريه بعث و انتقام هم شامل اين دسته از اسناد مي‌شوند.
بسته به موضوع مورد بررسي پيرامون انقلاب اسلامي محقق لازم است دواوين شعرا و حتي نوحه‌ها و مرثيه‌هاي قبل از انقلاب را هم به عنوان اسناد مکتوب مورد بررسي قرار دهد.3 ضمن آنکه خود شعارهاي انقلابي هم همين جايگاه را در بررسي موضوعي دارا مي‌باشد.
فعاليت انقلابيون در خارج از کشور به ويژه بعد از تبعيد امام (ره) به عراق در سال 1344گسترده‌تر شد نجف و مراکز دانشگاهي در اروپا و آمريکا و شبه قاره هند کانون فعاليت روحانيون انقلابي و دانشجويان مبارز به ويژه انجمن‌هاي اسلامي بود نظر به موانع کمتر، در خارج از کشور حجم انبوهي از اسناد توليد شده است تا جايي که برخي کتاب‌ها چون کتاب «نهضت امام خميني» و کتاب‌هاي ديگر... منتشر گرديده است. نشريات دانشجويان ايراني در خارج از کشور هم يکي ديگر از منابع قابل‌توجه است. پرواضح است در بررسي و تحقيق منابع و اسناد توليد شده انبوه دانشجويان غيرمذهبي چون تشکل‌هاي چپ (کنفدراسيون و...) و ملي را نبايستي فراموش کرد.4
ب: اسناد دولتي
نهادهاي دولتي و امنيتي حکومت پهلوي هر يک برحسب وظيفه سازماني خود مأمور بوده‌اند اطلاعات و گزارش‌هايي را از سطح جامعه و گروه‌ها و شخصيت‌هاي مورد نظر تهيه و به مسئولين مربوطه ارايه نمايند. نظر به ثبت و ضبط اخبار، حوادث و رويدادها در نزديکترين زمان به وقوع آنها مي‌تواند مورد استفاده پژوهشگران قرار گيرد. قبل از تشکيل ساواک5 شهرباني علاوه بر پيگيري مسايل انتظامي بر فعاليت‌هاي سياسي و امنيتي هم نظارت و کنترل داشت ليکن پس از تأسيس ساواک- سازمان اطلاعات و امنيت کشور- پيگيري مسايل امنيتي برعهده ساواک گذارده شد. در بايگاني‌هاي نيروهاي انتظامي و امنيتي با دو گونه دسته‌بندي اسناد مواجه هستيم نخست پرونده‌هاي موضوعي و ديگر پرونده‌هاي انفرادي. پرونده‌هاي موضوعي شامل احزاب، گروه‌ها، برخي حوادث چون وقايع 15 خرداد و... و پرونده‌هاي انفرادي شامل اسناد گردآوري شده در مورد افراد شناسايي شده فعال اختصاص دارد. ضمن اينکه هر برگ سند طبقه بايگاني متفاوتي از محرمانه، خيلي محرمانه، سرّي داشته است که امکان استفاده و بهره‌برداري هر يک مشخص و محدوده خاصي داشته است.
اسنادي که توسط شهرباني از تاريخ انقلاب (موضوعي و انفرادي) تهيه و بايگاني شده است اغلب از عمق و محتواي بالايي برخوردار نيست با اين حال نمي‌توان اين اسناد را بي‌ارزش تلقي کرد. در گزارش‌هاي شهرباني رفت و آمدها کنترل مي‌شد و يا از توزيع اعلاميه‌ها اخباري انعکاس يافته است امّا از محتواي مذاکرات در جلسات کمتر مي‌توان مطلع شد. در عوض ساواک با مأموران آموزش ديده خود سعي در نفوذ در بين گروه‌هاي فعال ضد رژيم داشت و از جلسات و محتواي مذاکرات مطلع مي‌گرديد. به عبارت ديگر اسناد ساواک را کيفي و اسناد شهرباني را کمي مي‌توان ارزيابي کرد.
تحولات امنيتي و انتظامي مهم کشور توسط رياست ساواک به دفتر نخست‌وزيري و دربار ارسال مي‌شد اسناد موجود در نهاد رياست جمهوري فعلي اسناد مهم اين دو نهاد مي‌باشد. اسناد فوق گزارش پالايش شده و خلاصه شده‌اي است که براي اطلاع و تصميم‌گيري نزد شاه ارسال مي‌گرديد. در اين اسناد نحوه انعکاس اخبار، رويدادها، عکس‌العمل و نحوه‌ي برخورد و دستورات مسئولين بالاي نظام پهلوي و شخص شاه مي‌تواند تبين شود.
علاوه بر اين دو مرکز مهم در دادرسي ارتش پرونده‌هاي محاکمات فعالان نهضت وجود دارد که مسير محاکمه و صدور احکام و دادخواست و موارد اتهام آنها روشن مي‌شود.
علاوه بر اسناد نهادهاي امنيتي، انتظامي کشور، انبوهي از اسناد موجود در آرشيوهاي مجلس شوراي ملي سابق و مجلس سنا، وزارت امور خارجه هم بسته به موضوع محل مراجعه محققان تاريخ انقلاب است. فعاليت مبارزاتي ايرانيان خارج از کشور، روابط ويژه ايران با برخي کشورها چون اسرائيل در اسناد وزارت امور خارجه گزارش گرديده است. و يا وضعيت انتخابات و دخالت‌هاي حکومت در امر انتخابات، تظلم‌هايي که به مجلس شده، مذاکرات نمايندگان مجلس در طي تصويب برخي قوانين در اسناد برجاي مانده مجلس روشن مي‌گردد.6

آسيب‌شناسي اسناد امنيتي

علي‌رغم اهميتي که اسناد به ويژه اسناد امنيتي در تدوين تاريخ انقلاب اسلامي دارند،7 آسيب‌هايي از اطمينان مطلق به صحت اين اسناد پژوهش‌ها را تهديد مي‌کند که به موارد تجربي آن مي‌پردازيم. گزارش‌ها، مکاتبات مندرج در پرونده‌هاي انفرادي و موضوعي آرشيو شده توسط نهادهاي انتظامي و امنيتي بدون بررسي کارشناسانه نه تنها به تبين زواياي تاريک تاريخ انقلاب کمک نخواهد کرد بلکه به مبهم‌تر شدن زواياي روشن هم خواهد انجاميد:
1- اسناد بي‌تاريخ، بي‌شماره که صادرکننده، تاريخ واقعه و تاريخ گزارش را دارا نمي‌باشد قابل استناد نيست.
2- در بررسي اسناد گاهاً با اسناد متناقض مواجه هستيم که از يک واقعه يا يک فرد دو روايت کاملاً متفاوت ارايه مي‌دهند در صورت اطمينان به اين اسناد مي‌تواند پژوهش‌ها را بي‌اعتبار نمايد.
3- گزارش‌هاي ارسال شده به نهادهاي انتظامي و امنيتي توسط مأموران- منابع- تهيه مي‌گرديده است که محتواي گزارش‌ها به نسبت ميزان سواد، آموزش‌هاي مربوطه و تعلقات فردي و گروهي مي‌تواند متغير باشد. ضمن اينکه در بررسي اسناد گزارش‌هاي ساواک به نسبت شهرباني از کيفيت بالاتري برخوردار است.
4- استناد به متن بازجويي‌ها، اعترافات به جهت شيوه‌هايي که براي اخذ آن مورد استفاده قرار مي‌گرفت فاقد اعتبار است. استفاده از شکنجه براي تخليه اطلاعاتي، دستگيرشدگان را در وضعيتي قرار مي‌داد تا آنها به کارهاي کرده و نکرده اعتراف نمايند. اتکا به چنين اسنادي داراي حداقل اعتبار است.
5- استفاده از سند يا گزارشي بدون توجه به اسناد قبلي و بعدي يا استناد فقط به قسمتي از يک سند بدون توجه به مطالب قبلي و بعدي آن هم به اعتبار پژوهش خدشه وارد مي‌کند.
6- برخي گزارش‌ها واقعيت نداشته و مأمور سندسازي مي‌کرده است. محقق اگر بر موضوع مورد تحقيق اشراف نداشته باشد گزارش واقعي و غيرواقعي را نمي‌تواند تشخيص دهد.
7- بسياري از مأموران محلي ساواک ملاحظه افراد صاحب نفوذ و ملاحظات منطقه‌اي و محلي را در گزارش‌ها اعمال مي‌کردند و در بسياري از موارد براي امن نشان دادن منطقه خود از ارسال گزارش‌هاي واقعي به مرکز خودداري مي‌کردند و يا گزارش‌ها را به نحوي تنظيم مي‌کردند تا مورد بازخواست قرار نگيرند. ساواک مرکز متوجه اين امر هم بود و با اعزام مأموران ويژه از تهران به کشف گزارش‌هاي غيرواقعي مي‌پرداخت.
8- در نواحي مختلف ايران زبان‌هاي ايراني رايج است مأموران در گزارش از حوادث و رويدادهاي اين مناطق مجبور به ترجمه و نگارش به زبان رسمي کشور بودند در اين برگردان اغلب محتواي گزارش‌ها نامفهوم يا مغاير با آنچه روي داده است مواجه مي‌شويم.

استفاده از اسناد بعد از انقلاب

استفاده از اسناد امنيتي پس از پيروزي انقلاب سرگذشت پرفراز و فرودي دارد. برخي گروهک‌ها و گروه‌هاي افراطي با تسلط بر مراکز اسنادي در اولين گام به استفاده‌ي سياسي و افشاگرانه عليه افراد و شخصيت‌ها پرداختند. اين‌گونه استفاده در کانون‌هاي پرالتهاب انقلاب چون تبريز و اصفهان و قم شيوع بيشتري داشت.10 گويا آرشيو اسناد اداره کل سوم ساواک که مهمترين قسمت ساواک هم به حساب مي‌آيد مدتي تحت اختيار اعضاي انجمن حجتيه هم قرار داشت که با دستور صريح امام خميني از اختيار آنها خارج گرديد. پس از تسخير لانه جاسوسي آمريکا اسناد به دست افتاده هم به اين شکل مورد استفاده قرار گرفت.11
روابط عمومي وزارت اطلاعات به عنوان نهادي که اسناد ساواک سابق در اختيارش قرار گرفت اولين مجموعه اسناد روشنگر تاريخي اين نهاد امنيتي را در سال 1368 با عنوان «فرازهايي از تاريخ انقلاب به روايت اسناد ساواک و آمريکا» منتشر گرديد. اين نهاد پس از پايان جنگ و ايجاد ثبات در کشور با ايجاد مؤسسه پژوهش‌هاي سياسي و مرکز بررسي اسناد تاريخي برنامه‌اي مدون جهت پژوهش و انتشار اسناد تدوين کرد که در مطالب بعدي به آن خواهيم پرداخت. نهاد نخست‌وزيري هم در همين سال‌ها مذاکرات هيأت دولت در قضاياي خرداد 1342 را منتشر نموده است.
از اسنادي که توسط انقلابيون توليد شده است اولين مجموعه در خارج از کشور در سال 1357 چند ماه قبل از پيروزي انقلاب اسلامي توسط سازمان دانشجويان مسلمان ايراني منتشر گرديد با عنوان «پاره‌اي از اعلاميه‌هاي منتشره در ايران در ماه‌هاي تير و مرداد 1357». اولين تلاش ارزشمند که پس از پيروزي انقلاب صورت گرفت توسط مرحوم حجـﺔ‌الاسلام علي دواني12 بود که مجموعه‌اي 12 جلدي تحت عنوان «نهضت روحانيون ايران» را با مساعدت مالي مرحوم آيت‌الله حائري تهراني منتشر نمود قسمت عمده اين کتاب دوازده جلدي را اعلاميه‌ها و بيانيه‌هاي نيروهاي انقلابي تشکيل مي‌دهد.13
انتشار مجموعه پنج جلدي «اسناد انقلاب اسلامي» در سال 1374- 1375، را مي‌توان نخستين مجموعه اسناد تدوين شده به شيوه علمي قلمداد کرد که شامل اعلاميه‌ها، بيانيه مراجع، علما و روحانيون ايران به ترتيب تاريخي از سال 1342 تا سال 1357 مي‌باشد. اين مجموعه جزو اولين آثار منتشر شده توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامي بود که در زمان خود مجموعه نسبتاً کاملي بود. مرکزي که به فرمان حضرت امام شکل گرفته و حجـﺔالاسلام سيد حميد روحاني مسئوليتش را برعهده داشت وي از طلاب پرشوري بود که در پي مبارزات انقلابي مجبور به ترک ايران و استقرار در عراق شده و در نجف جلد اول «نهضت امام خميني» را تدوين و منتشر نمود. اين کتاب از کتب ممنوعه توسط ساواک بود. پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايشان با راه‌اندازي «دفتر اسناد انقلاب اسلامي» در قم به تمرکز و جمع‌آوري و نگهداري اسناد مکتوب ديداري و شنيداري انقلاب اسلامي پرداخت ضمن اينکه در سال 1358 اغلب نامه‌هاي مردمي که به حضرت امام ارسال مي‌شد تحويل اين مرکز مي‌گرديد از اين رو در آرشيو مرکز اسناد آرشيو ارزشمندي از اسناد قبل و بعد از انقلاب گرد آمده است.15
استفاده از اسناد (دولتي و انقلابيون) به شکل علمي در آثار منتشر شده مرکز اسناد انقلاب اسلامي به چشم مي‌خورد. خاطرات و مبارزات شهيد محلاتي16 توسط استاد عليرضا کمري تدوين گرديده است. استاد کمري در اين اثر ضمن بهره‌گيري از اسناد امنيتي از اسناد انقلابيون از جمله خاطرات خود نگاشته شهيد محلاتي هم بهره گرفته است. پژوهش مُهمي که از هر دو نوع اسناد به نحو احسن در آن استفاده شده است کتاب ارزشمند «زندگينامه سياسي امام خميني» تأليف دکتر حسن رجبي17 مي‌باشد.

مراکز اسنادي کشور

در ايران مراکز متعدد اسنادي وجود دارد که متأسفانه هر مرکز مقررات خاصي داشته و برخي از اين مراکز اسناد خود را ساماندهي نکرده و سرويس‌دهي ندارند.
1- سازمان اسناد و کتابخانه ملي: اغلب اسناد سازمان اسناد ملي، اسناد بايگاني‌هاي راکد ادارات دولتي است با اين حال اسناد وزارت کشور و مجموعه‌اي از اعلاميه‌هاي قبل از انقلاب در کتابخانه ملي- در حال سازماندهي- در پژوهش‌هاي مربوطه به تاريخ انقلاب مورد استفاده محققان است. اين اسناد قبلاً در سازمان اسناد و مدارک فرهنگي نگهداري مي‌شد که بعد از ادغام تحويل کتابخانه و اسناد ملي گرديده است.
2- مرکز اسناد رياست جمهوري: تسلط باند خاصي بر آرشيو اسناد اين نهاد و عدم اعتقاد ايشان به انتشار اسناد مربوط به انقلاب اسلامي در دوره‌هاي قبل موجب گرديده است اين مرکز علي‌رغم داشتن اسناد بسيار ارزشمند وزارت دربار و نخست‌وزيري، مجموعه‌اي قابل‌توجه پيرامون انقلاب اسلامي منتشر ننمايد. سرويس‌دهي اين مرکز هم با سهولت همراه نيست اميد است در دولت جديد تسهيلاتي جهت محققان فراهم آيد.
3- مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران: اين مؤسسه براساس اسناد خانوادگي رجال عصر پهلوي که به دست نيروهاي انقلابي افتاده بود شکل گرفت. حيطه فعاليت اين مؤسسه تاريخ معاصر ايران است. اسناد و انتشارات اين مؤسسه بي‌ارتباط با انقلاب اسلامي نيست بانک اطلاعاتي قوي و اسناد ارزشمند اين مؤسسه و سهولت مراجعه محققان از مزاياي جالب آن است.
4- دفتر تدوين تاريخ انقلاب اسلامي دانشگاه آزاد اسلامي: اين دفتر با تمرکز بر اسناد منحصر به فرد حزب جمهوري اسلامي سرويس‌دهي خارجي ندارد.
5- مجلس شوراي اسلامي: مجلس شوراي اسلامي هم داراي کتابخانه و مرکز اسناد ارزشمندي است که محل مراجعه محققان بسياري است.
6- وزارت امور خارجه: اين وزارت‌خانه هم داراي آرشيو غني است. اسناد اين وزارت‌خانه هم خوشبختانه در حال ساماندهي رايانه‌اي بوده اميد است به زودي به اتمام برسد.
7- بنياد تاريخ انقلاب اسلامي: اين بنياد به مديريت حجـﺔالاسلام معاديخواه بعد از مرکز اسناد انقلاب اسلامي از قديمي‌ترين مراکز پژوهش تاريخ انقلاب اسلامي به شمار مي‌آيد فصلنامه ياد تجربه ارزشمندي در پژوهش اسنادي و تاريخ شفاهي مي‌باشد. همچنين اين بنياد داراي بانک اطلاعاتي ارزشمندي است.
8- مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني: نظر به اسناد و مکاتبات رهبر کبير انقلاب اسلامي به ويژه مقطع بعد از انقلاب تا رحلت معظم‌له اين مؤسسه داراي اسناد و منابع ارزشمند صوتي، تصويري و مکتوب است متأسفانه استفاده محققان از اسناد مؤسسه منحصر به منابع چاپ شده است که اميد مي‌رود مسئولين مؤسسه راهکاري در اين مورد اتخاذ نمايند. «صحيفه امام خميني» در 22 جلد، «کوثر» مجموعه سخنراني‌هاي امام خميني در 3 جلد و انتشار اسناد پنج جلدي پرونده شهرباني امام خميني (ره) از اهم انتشارات مؤسسه است.
9- وزارت اطلاعات: اين نهاد با دارا بودن نزديک به دو ميليون مجلد پرونده انفرادي و موضوعي برجاي مانده از ساواک رژيم سابق بزرگترين مرکز اسنادي کشور است. استفاده‌ي محققان از آرشيوهاي اين وزارت‌خانه محدود به کتاب‌هاي سندي منتشر شده است. پژوهش‌ها و تحقيق‌هاي سند محور را مؤسسه پژوهش‌هاي سياسي هدايت و به انجام مي‌رساند انتشار مجموعه‌هاي اسناد وزارت اطلاعات هم توسط مرکز بررسي اسناد تاريخي اين وزارت‌خانه صورت مي‌گيرد. مجموعه اسناد منتشر شده توسط اين مرکز چند محور مشخص دارد: انقلاب اسلامي به روايت اسناد ساواک بيش از 20 جلد مجموعه، ياران امام به روايت اسناد ساواک بيش از 30 مجلد، احزاب سياسي در ايران، رجال عصر پهلوي، مطبوعات.
10- مرکز اسناد انقلاب اسلامي: در قسمت‌هاي قبلي اشاراتي به مرکز اسناد انقلاب اسلامي و آرشيو و سابقه آن شده است. با تغيير مديريت مرکز اسناد در سال 1376 و تدوين برنامه ده ساله براي آن استفاده از اسناد در تدوين تاريخ انقلاب اسلامي روال منظم و منطقي يافت. ايجاد بخش تدوين اسناد و سپس معاونت تدوين اسناد تلاش جهت عملي نمودن اين ضرورت بود. ضمن اينکه استفاده از اسناد در پژوهش‌ها به عنوان يک منبع مورد تأکيد ساير قسمت‌هاي پژوهشي مرکز اسناد بوده است. در بخش تدوين تاکنون بيش از هفتاد پروژه اسنادي اجرا گرديده است و تعداد قابل‌توجهي هم در دست چاپ است.

آرشيوهاي شخصي

همچنان که در مورد اسناد توليد شده توسط انقلابيون گفته شد اغلب اين منابع توليد شده کمتر به کتابخانه‌هاي عمومي راه يافته‌اند بسياري از اين اسناد به جهت مخاطراتي که ممکن بود صاحب آن را تهديد کند از بين رفته‌اند و برخي هم با تمهيدات و مخفي‌کاري بسياري نزد انقلابيون محفوظ مانده است؛ از اين رو قسمت عمده اسناد انقلابيون را نزد افراد و برخي آرشيوهاي مشخص چون مرکز اسناد انقلاب اسلامي، آرشيو سازمان اسناد فرهنگي انقلاب اسلامي که در کتابخانه‌ي جمهوري اسلامي ادغام گرديده است مي‌توان يافت. برخي از آرشيوهاي شخصي که نگارنده اطلاع دارد به شرح زير است:

آرشيو آيت‌الله شهيد قاضي طباطبايي: شهيد آيت‌الله قاضي طباطبايي علاوه بر حفظ کتابخانه اجدادي که کتابخانه‌اي19 از جمله منحصر به فرد در ايران است خود علاقه فراواني به گردآوري کتاب‌هاي اسلامي داشت. در جريان انقلاب اسلامي وي سکاندار نهضت در آذربايجان بود از اين رو اغلب اعلاميه‌ها در منزل وي تهيه مي‌شد. علاوه بر متن چاپ شده نسخه خطي اين اعلاميه‌ها هم در کتابخانه ايشان موجود است. ضمناً برخي از نوارهاي سخنراني (ريل) سال‌هاي اوليه نهضت هم در اين کتابخانه وجود دارد.

آرشيو استاد سيد هادي خسروشاهي20 : استاد خسروشاهي از چهره‌هاي فعال فرهنگي تاريخ انقلاب اسلامي مجموعه‌اي مفصل از اسناد انقلابيون را در بيست جلد گردآوري کرده است اميد است هرچه زودتر اقدام مقتضي جهت انتشار آنها را به عمل آورد.

آرشيو شخصي آقاي حاج رسول جمالي: رسول جمالي از جمله فرهنگيان مبارزان فعال شهرستان اردبيل است که اسناد دوران انقلاب را گردآوري کرده است.

آرشيو حاج عباس چاروقچي: برادران چاروقچي از مبارزان فعال تبريزي و مريدان امام خميني هستند که نقش مهم و مؤثري داشته‌اند به ويژه مرحوم حاج مصيب چاروقچي از نزديکان شهيد قاضي طباطبايي بوده. حاج عباس چاروقچي علاوه بر آنکه در سال 1357 اولين چاپ کتاب «نهضت امام خميني» را در ايران علي‌رغم ممنوعيت به هزينه شخصي منتشر و توزيع کرد. نوار اغلب سخنراني‌هاي دوران انقلاب را تهيه و نگهداري کرده است.

آرشيو استاد سيد معسود نقيب: سيد مسعود نقيب از شعرا و نويسندگان مطرح آذربايجان از خاندان نقيب‌السادات خلخالي آرشيو کاملي از اسناد انقلاب اسلامي آذربايجان و به ويژه خلخال تهيه کرده است ضمن آنکه کتابي هم به نام انقلاب اسلامي در خلخال آماده انتشار دارد.

آرشيو حسين دوستي: حسين دوستي از نويسندگان و محققان فعال شهرستان اهر مي‌باشد که اسناد دوران انقلاب اين شهرستان را گردآوري و کتابي هم به نام «انقلاب اسلامي در اهر» در مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني در دست انتشار دارد.
آرشيوهاي ديگري نيز وجود دارد که براي جلوگيري از طول مطلب از ذکر آنها خودداري مي‌شود، در کنار اين آرشيوهاي شخصي، عکاس‌هايي (حرفه‌اي و آماتور) را هم بايستي افزود که به جهت حرفه و امکانات موجود خود به تهيه تصاوير از وقايع انقلاب اسلامي پرداخته‌اند. آرشيو عکس روزنامه‌هايي چون کيهان، اطلاعات آيندگان و رستاخيز هم نبايستي فراموش گردد.

منابع:

*. پژوهشگر تاريخ آذربايجان، مدير بخش تدوين اسناد و تاريخ شفاهي مرکز اسناد انقلاب اسلامي، Nikbakht@irdc.ir، www.Arkk.blogfa.com.
1 . امکاناتي که آرشيو مرکز اسناد انقلاب اسلامي در گردآوري و ساماندهي اوليه اسناد فراهم آورده است تا حدودي اين نقيصه را مرتفع کرده است.
2 . نحوه تکثير و توزيع اعلاميه‌ها خود موضوع مستقلي براي پژوهش است که در خاطرات مبارزان مسلمان به اين موضوع پرداخته شده است. اعلاميه‌ها به سه صورت تکثير مي‌شد نخست چاپ در چاپخانه‌ها (در آغاز نهضت) تکثير توسط استنسيل، تکثير توسط لوله پلي‌کا و تکثير توسط کاربن.
3 . در مراحل مختلف نهضت گونه‌هاي مشخصي از ادبيات مرثيه را مي‌توان شناسايي کرد که خود موضوع پژوهشي جداگانه است. شعر و ادب انقلابي هم در کنار ادبيات مرثيه موضوع مفصل تحقيق است.
4 . متأسفانه آرشيو کاملي از نشريات دانشجويي خارج از کشور وجود ندارد در آرشيو شخصي استاد کاوه بيات تعداد قابل‌توجهي از نشريات دانشجويي خارج از کشور وجود دارد که نگارنده به لطف استاد موفق به استفاده از آنها در تدوين کتاب «جنبش دانشجويي به روايت اسناد و خاطرات» گرديده است.
5 . براي اطلاع بيشتر رک به: تقي نجاري‌راد، ساواک و نقش آن در تحولات داخلي رژيم شاه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 1378.
6. محققان تاريخ انقلاب نيازمند مراجعه به مشروح مذاکرات مجلس شوراي ملي و هم اسناد آرشيو مجلس مي‌باشند.
7 . اسناد و تاريخ شفاهي پيوند تنگاتنگي در تدوين تاريخ انقلاب اسلامي دارند که هر يک مي‌تواند خلاء منابع مقابل را تا حدودي مرتفع سازد براي اطلاع بيشتر ر ک به: رحيم نيکبخت، «جنبش دانشجويي تبريز»، مجموعه مقالات اولين همايش اسناد و تاريخ معاصر، کتاب اول، تهران، مرکز بررسي اسناد تاريخي، آذر ماه 1381، صص 331- 321 و سايت کتابخانه تخصصي تاريخ اسلام و ايران، بخش مقالات مقاله‌اي از صاحب اين قلم تحت عنوان «اسناد و تاريخ شفاهي». www.historylib.com
8 . چنين اتفاقي در مورد دکتر شريعتي افتاد که مرکز اسناد انقلاب اسلامي بر آن شد اسناد کامل وي را در سه جلد تحت عنوان «شريعتي به روايت اسناد» به کوشش علي کردي منتشر نمايد.
9 . چنين مورد در اسناد شهيد رجايي وجود دارد. شهيد رجايي در يک مقطعي يک ماه به خارج از کشور مسافرت کرده بود در همين ايام مأمور در گزارش‌هايي که تهيه و ارسال مي‌کرد نام وي را جزو شرکت‌کنندگان جلسات مبارزان قيد مي‌کرده است (به نقل از دوست محقق سجاد راعي که پژوهشگر زندگاني و مبارزات شهيد رجايي است)
10 . در تبريز چه قبل و چه بعد از آن نامه‌ها و يا گزارش‌هاي بي‌اساس ولي اهانت‌آميز عليه شهيد آيت‌الله قاضي طباطبايي منتشر شد. در اصفهان هم گروه‌هاي تندرو و افراطي با انتشار کتاب «ليبرال‌هاي خميني‌نما» به افشاگري اهانت‌آميز عليه مرحوم آيت‌الله خادمي از دوستان نزديک و مريد حضرت امام پرداختند.
11 . متأسفانه اين اسناد مهم و ارزشمند پس از فروکش کردن التهابات سياسي کشور از توجه و مراجعه محققان کشور خارج گرديده است!
12 . مرحوم حجـﺔالاسلام دواني را مي‌توان اولين مورخ تاريخ انقلاب اسلامي نام داد زيرا در سال 1341 کتاب «نهضت دو ماهه روحانيون» را تدوين و منتشر نموده است. حجـﺔالاسلام دواني 18 دي ماه سال جاري مصادف با شب عيد غديرخم درگذشتند.
13. چاپ دوم اين کتاب در سال 1377 توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامي در پنج جلد منتشر نموده است.
14. حضرت امام قبل از پيروزي انقلاب در برخي از پيام‌هاي خود ضرورت ثبت و ضبط تاريخ انقلاب را گوشزد مي‌نمود. فرماني هم که ايشان خطاب به آقاي روحاني صادر کرده‌اند دقت و حساسيت ثبت و ضبط تاريخ انقلاب آن هم از زبان آفرينندگان آن را به خوبي نشان مي‌دهد.
15. در اين آرشيو علاوه بر اسناد انقلابيون، اسناد دولتي نهادهاي امنيتي و آرشيو غني عکس قبل از انقلاب، حوادث انقلاب، رجال انقلاب همچنين آرشيوي از نوارهاي سخنراني انقلابيون، سرودهاي انقلابي (گروه‌هاي مذهبي و غيرمذهبي) گردآوري گرديده است.
16. منتشر شده در سال 1376.
17. دکتر رجبي فرزند مرحوم حجـﺔالاسلام دواني است در کنار پدر و برادر- دکتر محمد رجبي- تدوين «خاطرات حجـﺔالاسلام فلسفي» را به انجام رسانده‌اند. در خاطرات فلسفي هم از اسناد به نحو احسن مورد استفاده قرار گرفته است. خاطرات مرحوم فلسفي از دو جهت اهميت دارد نخست اهميت راوي ديگر تدوين علمي خاطرات و بهره‌گيري از انواع منابع آرشيوي و کتابخانه‌اي.
18 . در بين مجموعه‌هاي منتشر شده مرکز رياست جمهوري مجموعه پنج جلدي «اسنادي از جنبش دانشجويان ايران» کتاب منحصر به فردي است.
19. براي اطلاع بيشتر ر ک به: رحيم نيکبخت، صد اسمعيل‌زاده، زندگاني و مبارزات آيت‌الله شهيد قاضي طباطبايي، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 1380، صص 130- 128.
20 . براي اطلاع از فعاليت‌هاي وي ر ک به: رسول جعفريان، جريان‌ها و سازمان‌هاي مذهبي سياسي ايران (از روي کار آمدن محمدرضاشاه تا پيروزي انقلاب اسلامي 1320- 1357)، چاپ ششم، تهران، مؤلف، 1385، صص 659- 654.

منبع: www.historylib.com